Δημιουργική οικονομία και προσαρμογή στο νέο περιβάλλον
Φωτεινή Παπαχατζή, Artifactory
Το Μάρτιο του 2020, βρεθήκαμε αντιμέτωποι με την αναπόφευκτη διακοπή της παγκόσμιας παραγωγής. Οι κύριοι τομείς της δημιουργικής οικονομίας -οι τέχνες, ο πολιτισμός, το design, η αναψυχή, τα media και η καινοτομία- επηρεάστηκαν και συνεχίζουν να επηρεάζονται, και μαζί τους όλη η αλυσίδα εμπλεκομένων στον ήδη ευάλωτο πολιτιστικό και δημιουργικό τομέα: το 15% των εργαζομένων και το 10% της επιχειρηματικής δραστηριότητας στην Ευρώπη και την Αμερική[1]. Μαζί με την τουριστική βιομηχανία, οι δημιουργικές βιομηχανίες συγκαταλέγονται μεταξύ των πλέον επηρεασμένων από την τρέχουσα κρίση coronavirus (Covid-19)[2].
Εκδηλώσεις ακυρώθηκαν, μουσεία, αρχαιολογικοί χώροι, θέατρα, βιβλιοπωλεία, βιβλιοθήκες, κινηματογράφοι, γκαλερί έκλεισαν. Οι προτεραιότητες άλλαξαν: η αναγκαιότητα του τι και πώς μπορεί να γίνει διαφορετικά -σε αντίθεση με τις πρακτικές που εστιάζουν στην επανάληψη του καθιερωμένου- με στόχο να βρεθούν άμεσα λύσεις για την επιβίωση ανθρώπων, οργανισμών και ιδρυμάτων, ποιος είναι ο ρόλος του κάθε παράγοντα σε αυτή τη διαδικασία, η αναδιάρθρωση στην λειτουργία των οργανισμών, στην αυτοπειθαρχία και την ηγεσία. Ταυτόχρονα οι εμπλεκόμενοι στον δημιουργικό τομέα κινητοποιήθηκαν προκειμένου να δραστηριοποιηθούν προς τους μακροπρόθεσμους στόχους τους -ιδωμένων μέσα από το πρίσμα της πανδημίας- αλλά και να συντηρήσουν τα κεκτημένα του πολιτιστικού τομέα ως κρίσιμου τομέα για την οικονομία και την απασχόληση αλλά και την ψυχική υγεία και ευεξία της κοινωνίας.
Ποτέ άλλοτε δεν ήταν τόσο εμφανής η σημασία της δημιουργικής οικονομίας, του πολιτισμού και της δημιουργικότητας παγκοσμίως[3]. Από τη μία μεριά οι Δημιουργικές βιομηχανίες υπέστησαν το σοβαρότερο πλήγμα με τις ακυρώσεις, αναβολές, λήξεις, πτωχεύσεις των πιο ευάλωτων παραγόντων, μικρών εταιρειών και ελεύθερων επαγγελματιών κι από την άλλη τα εκατομμύρια του κόσμου σε καραντίνα «διψούν» για πολιτιστικό περιεχόμενο, ευνοώντας τις μεγάλες πολυεθνικές εταιρείες με βιώσιμα έσοδα (π.χ. Netflix, Amazon). Η χρήση ψηφιακών πλατφορμών και υπηρεσιών ροής περιεχομένου έφτασε σε νέα ύψη.
Σύντομα έγινε εμφανές ότι για να επιβιώσει, η δημιουργική οικονομία θα πρέπει να αγκαλιάσει την τεχνολογία. Η εκτενής διάρκεια της πανδημίας έστρεψε τις δημιουργικές βιομηχανίες στην αναζήτηση των τρόπων ψηφιοποίησης του πολιτιστικού προϊόντος έτσι ώστε αυτό να αγοράζεται ή/και να χρησιμοποιείται στον υπολογιστή ή στο smartphone.
Η χώρα μας δεν αποτελεί εξαίρεση: οι εμπλεκόμενοι στους δημιουργικούς τομείς άρχισαν (και συνεχίζουν) να αναζητούν τρόπους να αλλάξουν άμεσα. Η διαδικασία του ψηφιακού μετασχηματισμού εμπεριέχει την προώθηση κάποιων αντιλήψεων που αφορούν όλους τους εμπλεκόμενους, ωστόσο έχουν διαφορετικές επιπτώσεις στον καθένα. Φυσικά δεν μπορούν να εξαντληθούν όλες οι παράμετροι σε αυτό το κείμενο, ωστόσο θα επιχειρήσουμε να σκιαγραφήσουμε τον ρόλο των εμπλεκόμενων φορέων.
O ψηφιακός μετασχηματισμός στη δημιουργική οικονομία μπορεί να σημαίνει αποϋλοποίηση των υπηρεσιών / επιχειρήσεών τους αλλά και αναβάθμιση των δεξιοτήτων τους, συμπεριλαμβανομένων νέων δεξιοτήτων σχετικών με την τεχνολογία, εξοικείωση με την ρομποτική και την τεχνητή νοημοσύνη και σχεδιασμό εφαρμογής στις τέχνες τους, με πλατφόρμες δημιουργίας εσόδων για την τέχνη, την οργάνωση ή την επιχείρησή τους. Η κρίση της πανδημίας ανέδειξε το ψηφιακό χάσμα[4] σε πολλαπλά επίπεδα: επί συνόλου 28 κρατών μελών της ΕΕ, η Ελλάδα κατατάσσεται 27η στον δείκτη ψηφιακής οικονομίας και κοινωνίας (DESI) της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για το 2020[5]. Η έλλειψη ψηφιακών δεξιοτήτων, τόσο σε βασικό όσο και σε ανώτερο επίπεδο, παραμένει σημαντικό εμπόδιο για την Ελλάδα στο πλαίσιο του ψηφιακού μετασχηματισμού της κοινωνίας και της οικονομίας της. Δημιουργεί μια διαρθρωτική απειλή για την επιβίωση πολλών επιχειρήσεων και εργαζομένων στην πολιτιστική και δημιουργική παραγωγή και υποδεικνύει την ανάγκη σχεδιασμού υποστήριξης από τον δημόσιο τομέα για την βραχυπρόθεσμη αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης αλλά και την μετάβαση στην νέα εποχή.
Η ψηφιοποίηση του πολιτιστικού προϊόντος έγινε / γίνεται κανόνας και όχι εξαίρεση ειδικά όσον αφορά στην προώθηση, την πώληση και την αγορά. Η αποϋλοποίηση από την πλευρά της παραγωγής στην αϋλοποίηση της πλευράς της κατανάλωσης του πολιτιστικού προϊόντος χρειάζεται να αναγνωρισθεί και να συμπεριληφθεί από όλους τους φορείς πολιτισμού και να κατοχυρωθούν τα πνευματικά δικαιώματα λαμβάνοντας υπόψη τις ψηφιακές προκλήσεις (δικαιώματα χρήσης, author’s right, copyright, free licences ). Πριν από ένα χρόνο ήταν σχεδόν αδύνατο να σκεφτείς να πληρώσεις εισιτήριο για να παρακολουθήσεις μια παράσταση ή μια συναυλία online, ενώ τώρα όλο και περισσότερες εκδηλώσεις οργανώνονται ψηφιακά: το υψηλό επίπεδο αλληλεξάρτησης μεταξύ της ψηφιακής τεχνολογίας και των δημιουργικών βιομηχανιών θα αυξηθεί πιθανότατα στο άμεσο μέλλον. Ο τομέας της δημιουργικής οικονομίας καλείται να υιοθετήσει την ψηφιακή τεχνολογία όπως όλες οι βιομηχανίες, με εκπαίδευση σε νέες δεξιότητες (επιχειρηματική ανθεκτικότητα, γνωστική ευελιξία[6], ψηφιακός γραμματισμός) τις νέες τεχνολογίες και τα ψηφιακά εργαλεία αλλά και μια επιχειρηματική νοοτροπία σε αυτό το περιβάλλον, και ειδικότερα από τους δημιουργούς. Επιπλέον, οι δημιουργοί καλούνται να συνεργαστούν σε ένα νέο περιβάλλον με νέες απαιτήσεις και να πειραματιστούν με τις δυνατότητες που δίνουν οι νέες τεχνολογίες στο έργο τους.
Η κρίση της πανδημίας ανέδειξε, επίσης, την ευαλωτότητα των δημιουργών πολιτιστικού περιεχομένου: η αδυναμία καταγραφής και ένταξης στο μητρώο του συνόλου των καλλιτεχνών από όλα τα είδη των τεχνών, έτσι ώστε να επιδοτηθούν με την έκτακτη επιχορήγηση ως πρώτο βοήθημα, εδράζεται στα δομικά προβλήματα του χώρου της τέχνης, την αδήλωτη εργασία, την πολυπλοκότητα των εργασιακών σχέσεων που φανερώνει την αδυναμία του καλλιτέχνη να διατηρεί την επαγγελματική του οντότητα ως ελεύθερος επαγγελματίας ή εργαζόμενος καθώς και το «αχαρτογράφητο» του χώρου.
Ανέδειξε ακόμα, την ανάγκη αναγνώρισης του επαγγέλματος του Πολιτιστικού Διαχειριστή, και του Διαχειριστή Πολιτιστικής Κληρονομιάς, που γίνεται ιδιαίτερα επιτακτική λόγω του ότι η παραγωγή καλλιτεχνικού έργου δεν είναι απλώς μια δραστηριότητα, αναπόφευκτα συνεπάγεται τη σκέψη και τη φαντασία του τρόπου με τον οποίο μπορεί να πραγματοποιηθεί αυτή η δραστηριότητα, καθώς και το σύστημα παραγωγής στο οποίο εγγράφεται.
Η συνηθισμένη προσέγγιση όσον αφορά στην εργασία, προτεραιοποιεί την οικονομική παραγωγή και ανάπτυξη: οτιδήποτε προωθεί την οικονομία και τις επιχειρήσεις είναι καλό για όλους, ακολουθεί δηλαδή μια σειρά προτεραιοτήτων με αφετηρία την οικονομία, τις επιχειρήσεις, τις θέσεις εργασίας και την κοινωνία και τελικά τον ανθρώπινο παράγοντα. Η δημιουργική οικονομία εκκινεί από την αντίθετη κατεύθυνση: οτιδήποτε είναι ωφέλιμο για την κοινωνία, είναι καλό και για την οικονομία, όπως υποστηρίζει ο οικονομολόγος John Kay[7]. Οι προτεραιότητες είναι ο άνθρωπος και η κοινωνία και ακολουθούν οι θέσεις εργασίας και η οικονομία. Η κρίση της πανδημίας ανέδειξε περισσότερο από ποτέ την σημασία του πολιτισμού και της δημιουργικότητας για την κοινωνία όσον αφορά την ψυχική υγεία και την ευεξία της. Μαζί με την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη, καταδεικνύουν την ανάγκη για μια ουμανιστική βάση σε σχέση με το ποια είναι τα κριτήρια και ποια είναι τελικά η επιθυμητή ανάπτυξη.
Φωτεινή Παπαχατζή
Πολιτιστική Διαχειρίστρια
Artifactory
[1]Howkins, J. Invisible Work: The Hidden Ingredient of True Creativity, Purpose and Power, September Publishing, 2020
[2] Nobre, G. F. Post Covid-19 and the Creative Economy: tendencies and risks
[3] Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι στην 74η σύνοδο της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ για το εμπόριο και την ανάπτυξη, το 2021 ανακηρύχθηκε το Διεθνές Έτος Δημιουργικής Οικονομίας για Βιώσιμη Ανάπτυξη.
[4] Αγγελάκης Α. 2020, «Πανδημία και «ψηφιακό χάσμα»: η τριπλή πρόκληση για τις μικρές επιχειρήσεις στη «μετά Covid-19» εποχή.», Κείμενα Γνώμης ΙΜΕ ΓΣΕΒΕΕ, Απρίλιος, σσ. 8
[5] Δείκτης Ψηφιακής Οικονομίας και Κοινωνίας (DESI) 2020 https://ec.europa.eu/digital-single-market/en/news/digital-economy-and-society-index-desi-2020
[6] Με τη γνωστική ευελιξία, εννοούμε την ικανότητα αυτόματης αναδόμηση της γνώσης ενός μαθητευόμενο ως απάντηση προσαρμογής στην ριζική αλλαγή των απαιτήσεων των περιστάσεων.
Είναι μια λειτουργία A) τόσο του τρόπου με τον οποίο η γνώση αναπαριστάνεται B) όσο και των διεργασιών που χειρίζονται αυτές τις νοητικές αναπαραστάσεις βλ. https://courses.e-ce.uth.gr/CE312/lectures/L4.ppt
[7] Kay, J. 2009. The Rationale of the Market Economy: A European Perspective στο Capitalism and Society|Volume 4: Issue 3
