Συμμετοχικός Σχεδιασμός – Ενώπιον μιας Αλλαγής “Παραδείγματος”
Η σύγχρονη βιβλιογραφία για το σχεδιασμό έργων τοπικής ανάπτυξης τονίζει τους λόγους για τους οποίους η αναπτυξιακή παρέμβαση θα πρέπει να σχεδιάζεται με τρόπο συμμετοχικό, δηλαδή να εμπλέκονται στη διαδικασία του σχεδιασμού οι επωφελούμενοι του έργου και οι ενδιαφερόμενοι φορείς. Στα βασικά πλεονεκτήματα του συμμετοχικού σχεδιασμού αναφέρονται τα εξής:
• Πρώτον, η συμμετοχή των άμεσα και έμμεσα ενδιαφερομένων και εμπλεκομένων φορέων εξασφαλίζει ότι η παρέμβαση ανταποκρίνεται καλύτερα στις ανάγκες αυτών, για τους οποίους σχεδιάζεται και θα υλοποιηθεί.
• Δεύτερον, η ποιότητα του σχεδιασμού θα είναι καλύτερη, καθώς θα βασίζεται σε ολοκληρωμένη και ενημερωμένη ανάλυση των συνθηκών του πεδίου, όπου θα γίνει η παρέμβαση. Οι άμεσα ενδιαφερόμενοι γνωρίζουν καλύτερα από οποιονδήποτε άλλον τις συνθήκες στον τόπο τους.
• Τρίτον, με την εμπλοκή των επωφελουμένων στη φάση του σχεδιασμού διασφαλίζεται και η βιωσιμότητα του έργου μετά την ολοκλήρωση της υλοποίησης, καθώς οι επωφελούμενοι θα νοιώθουν την κυριότητα / ευθύνη γι’ αυτό.
Σημαντικά είναι τα οφέλη του συμμετοχικού σχεδιασμού πέρα από τα πιο πάνω για την κοινωνική ανάπτυξη εν γένει, καθώς συμβάλλει και στην αναδιανομή της δύναμης σε μια περιοχή, εφόσον η φωνή/ανάγκες των πιο αδύναμων μπορούν να ακουστούν μέσα από την εν λόγω δημοκρατική διαδικασία.
H έως τώρα πρακτική
Ως εδώ ακούγονται όλα καλά, αλλά και αρκετά θεωρητικά. Στην πράξη, πολύ λίγες παρεμβάσεις αναπτυξιακού χαρακτήρα σχεδιάζονται μέσα από συλλογικές / συμμετοχικές διαδικασίες, είτε προέρχονται από κρατικούς φορείς είτε από ΟΚοιΠ ή άλλους ιδιωτικούς φορείς. Τα περισσότερα έργα, μικρής ή μεγάλης κλίμακας, σχεδιάζονται από λίγα άτομα, στην καλύτερη περίπτωση γνώστες του πεδίου και στη χειρότερη τεχνοκράτες, συγγραφείς προτάσεων χρηματοδότησης που εργάζονται για συμβουλευτικές εταιρείες και συχνά περισσότερο “(αντι)γράφουν” παρά σχεδιάζουν προγράμματα και δε ζουν στις περιοχές στις οποίες θα γίνει η παρέμβαση.
Tεχνικές δυσκολίες & δυσκολίες συντονισμού
Η έλλειψη συμμετοχικότητας στο σχεδιασμό για την τοπική ανάπτυξη οφείλεται στις δυσκολίες / προκλήσεις που ενέχονται στην εν λόγω διαδικασία. Πιο συγκεκριμένα, για να σχεδιαστεί ένα έργο συμμετοχικά απαιτείται σχεδιασμός και του σταδίου του σχεδιασμού, με πόρους που θα διατεθούν για το σκοπό αυτό, κατάλληλο χρονοπρογραμματισμό καθώς και τεχνογνωσία. Η τεχνογνωσία περιλαμβάνει τις διαφορετικές τεχνικές, μεθόδους και εργαλεία που θα αξιοποιηθούν για τη συλλογή των απαραίτητων πληροφοριών, την οργάνωση των διαλόγων και την αξιοποίηση του παραγόμενου αποτελέσματος (2). Θα πρέπει να επιλεγούν τα κατάλληλα μέσα και τεχνικές: ίσως να προηγηθεί κάποια ηλεκτρονική έρευνα, να γίνουν ανοιχτές συνελεύσεις, ή ομάδες εστίασης με ανθρώπους κλειδιά στις γειτονιές της περιοχής όπου θα γίνει η παρέμβαση, ημερίδα/ες με στρογγυλά τραπέζια, με τη μέθοδο του ανοιχτού χώρου [open space methodology], του world cafe κτλ. Η τεχνολογία προσφέρει νέα εξαιρετικά εργαλεία επίσης για το σκοπό αυτό (Slack, InVision, Trello, Google drive, Mural, Dropbox). Εν κατακλείδι απαιτείται και μια ομάδα ανθρώπων με διαφορετικές εξειδικεύσεις που θα συντονίσουν την όλη διαδικασία.
Mια ανθρωποκεντρική δυσκολία
Στη συνέχεια επισημαίνεται ότι η πιο σημαντική δυσκολία για την αλλαγή παραδείγματος που συζητάμε εδώ δεν βρίσκεται στην τεχνογνωσία, που ίσως απαιτείται ούτε στους πόρους που χρειάζονται. Η διαδικασία του συμμετοχικού σχεδιασμού απαιτεί μια συντονιστική ομάδα και συμμετέχοντες που θα διαθέτουν επιπλέον δεξιότητες και ποιότητες. Πιο συγκεκριμένα, η ομάδα των συντονιστών για να επιτύχουν στο εγχείρημα αυτό θα πρέπει να διαθέτουν αίσθημα ευθύνης, σεβασμό, ανοιχτό μυαλό και ταπεινότητα αντί για εγωϊσμό και αλλαζονεία που συμπυκνώνονται στο “εμείς γνωρίζουμε καλύτερα, τι ξέρουν να μας πουν οι άλλοι”.
Επίσης, θα πρέπει να χτιστεί μια σχέση εμπιστοσύνης μεταξύ των συντονιστών και των πολιτών / φορέων, τα θεμέλια της οποίας είναι η ειλικρίνεια και η διαφάνεια, όσον αφορά στην όλη διαδικασία και τον τρόπο με τον οποίο προκύπτουν και τελικά αξιοποιούνται τα αποτελέσματα. Αυτό συνεπάγεται διάρκεια, συνέχεια και συνέπεια στην επικοινωνία· μια σχεσιοκεντρική, συναισθηματική, αν θέλετε, προσέγγιση. Ανεξάρτητα από την έκταση της παρέμβασης που σχεδιάζεται, ο συμμετοχικός σχεδιασμός απαιτεί επίσης χρόνο, κατάλληλες διαδικασίες και μέσα που διατηρούν την επικοινωνία ζωντανή και παραγωγική με τους εμπλεκόμενους πολίτες/φορείς.
Η σύνθεση των διαφορετικών, συχνά αντικρουόμενων, απόψεων είναι μια ακόμα πρόκληση στο επίπεδο του ανθρώπινου παράγοντα. Και εδώ όμως έχουμε στη διάθεσή μας αποτελεσματικές τεχνικές δημιουργικής επίλυσης διαφορών. Η καταγραφή των διαφορετικών απόψεων είναι το πρώτο στάδιο, η ανάλυσή τους για την διερεύνηση των κινήτρων πίσω από την κάθε άποψη και η τροφοδότηση με πληροφορία/γνώση που ίσως οδηγήσει στο μετασχηματισμό των αρχικών θέσεων, όπου αυτό είναι δυνατό, είναι βασικά στάδια της αντιμετώπισης των διαφορών με τρόπο δημιουργικό και επωφελή για το σύνολο.
Επιπλέον, οι συντονιστές χρειάζεται να έχουν εμπιστοσύνη όχι μόνο στους συνομιλητές τους αλλά και στον εαυτό τους για να φέρουν σε πέρας το έργο αυτό. Στην πράξη, αντλούν δύναμη και από την σχέση που αναπτύσσουν με τους συμμετέχοντες στη διαδικασία.
Κατά συνέπεια, η στάση των συμμετεχόντων είναι εξίσου σημαντική με το ρόλο των συντονιστών. Θα πρέπει να είναι σε θέση να εκφράσουν και αναλύσουν την άποψή τους αλλά και έτοιμοι ν’ ακούσουν αντίθετες απόψεις. Η μετακίνηση από το “η δική μου θέση είναι η καλύτερη” στο “ας διερευνήσουμε από κοινού την καλύτερη παρέμβαση” είναι απαραίτητη και απαιτεί υπέρβαση συνηθειών και μικροσυμφερόντων, για το “κοινό καλό” που θα πρέπει να (επανα)διατυπωθεί και να συνδέεται με ένα κοινό όραμα για τον τρόπο ζωής και τον τόπο στον οποίο ζει η όποια κοινότητα.
Ο συμμετοχικός σχεδιασμός δίνει έμφαση στη διαδικασία, στη δημιουργία σχέσεων μεταξύ των συμμετεχόντων, στο κοινό όραμα που αναπτύσσεται μέσα από τον ουσιαστικό και δημοκρατικό διάλογο. Μπορεί να μην είναι ένας σύντομος δρόμος, ωστόσο η εμπειρία δείχνει ότι είναι ο καλύτερος δρόμος για την τοπική ανάπτυξη.
Δρ. Ευγενία Βαθάκου
- Την αφορμή για τη συγγραφή του παρόντος κειμένου αποτέλεσε η γόνιμη συζήτηση που έγινε στο πλαίσιο του φεστιβάλ Γη & Ελευθερία 2017, στα Βέροια Λακωνίας. Ευχαριστώ ιδιαίτερα την Δρ. Ανθή Κοσμά αλλά και όσους συμμετείχαν στο διάλογο που πραγματοποιήθηκε.
- Αναστασία Στρατηγέα, Θεωρία και Μέθοδοι Συμμετοχικού Σχεδιασμού, Κάλλιπος, 2016
