Εθελοντική εργασία και Δεδομένα Προσωπικού Χαρακτήρα
Λάμπρος Τσόπρας – Νομικός Συμβουλος και Συνεργάτης του HIGGS
Εθελοντική εργασία και Δεδομένα Προσωπικού Χαρακτήρα
Η λειτουργία των Οργανώσεων της Κοινωνίας των Πολιτών εν ευρεία εννοία (λόγου χάριν Αστικές Μη Κερδοσκοπικές Εταιρείες, σωματεία, ιδρύματα κ.λπ.) είναι σύμφυτη με την εθελοντική εργασία, συνεπεία δε της αύξησης των Ο.Κοι.Π. αυξάνονται αντιστοίχως και οι υφιστάμενες σχέσεις εθελοντικής εργασίας. Ως εθελοντική εργασία νοείται η εργασία που παρέχεται με βούληση ελευθεριότητας εκ μέρους του παρέχοντος/της παρέχουσας, εξ ού και δεν λαμβάνει κατά κυριολεξία αντιπαροχή για τις παρεχόμενες υπηρεσίες (καίτοι ανά περίπτωση μπορεί να συνδέεται με προσωπικούς σκοπούς του εθελοντή/της εθελόντριας, λόγου χάριν με την απόκτηση εμπειρίας σε ορισμένο τομέα). Ειδικότερα στο πλαίσιο των Ο.Κοι.Π. η ελευθεριότητα συναρτάται με τη βούληση υποστήριξης των κοινωφελών και εν γένει μη κερδοσκοπικών σκοπών της, η οποία εξωτερικεύεται τελικώς με την παροχή ορισμένης υπηρεσίας ή ορισμένου έργου.
Το πλαίσιο παροχής της εθελοντικής εργασίας σε μία Ο.Κοι.Π. τίθεται κατά βάση μέσω ορισμένης σύμβασης παροχής εθελοντικής εργασίας, που υπογράφεται από τον εκάστοτε εθελοντή/την εκάστοτε εθελόντρια και την Ο.Κοι.Π., χρήζει δε προσοχής η μη επιβάρυνση του εθελοντή/της εθελόντριας με υπέρμετρα επαχθείς δεσμεύσεις. Όπως καθίσταται αντιληπτό ήδη από την ονομασία της ως «εθελοντική», η εν λόγω παρεχόμενη εργασία δεν μπορεί να συναρτάται με εξάρτηση του εθελοντή/της εθελόντριας, εξ ού και πρέπει να διακρίνεται από την εξαρτημένη εργασία. Στην ουσία η εθελοντική εργασία εντάσσεται στις από χαριστική αιτία έννομες σχέσεις, ενδεχομένως δε και στην έννοια της δωρεάς (βλ. επί του θέματος Ι. Κουκιάδη, «Εργατικό Δίκαιο – Ατομικές εργασιακές σχέσεις και το δίκαιο της ευελιξίας της εργασίας», Εκδόσεις Σάκκουλα Α.Ε., 2021, 9η Έκδοση, σελ. 234 επ.).
Πρέπει να αποσαφηνιστεί πως παρά την έλλειψη εξάρτησης, καθίσταται δυνατόν να συμφωνηθεί -διά της σύμβασης παροχής εθελοντικής εργασίας- η παροχή εργασίας σε διαρθρωμένο σύνολο, σε καθορισμένο χρόνο και τόπο, ως επίσης και η παροχή της εργασίας σύμφωνα με τις υποδείξεις της Ο.Κοι.Π. Εντούτοις, η παροχή της εργασίας υπό τις οδηγίες της Οργάνωσης δεν συνεπάγεται -άνευ ετέρου- την ύπαρξη σχέσης εξαρτημένης εργασίας, ελλειπόντων των στοιχείων της εξάρτησης και της συνακόλουθης εξωτερικής πίεσης (βλ. και Ι. Κουκιάδη, ό.π.).
Στο σημείο αυτό, πρέπει να τονιστεί ότι ο νόμος 4873/2021 («Προστασία του εθελοντισμού, ενίσχυση της δράσης της Κοινωνίας των Πολιτών, φορολογικά κίνητρα για την ενίσχυση της κοινωφελούς δράσης των Ο.Κοι.Π. και λοιπές διατάξεις»), επέφερε τομές στο πεδίο της εθελοντικής εργασίας. Ειδικότερα, δυνάμει του άρθρου 14 του Ν. 4873/2021, εισάγονται αρκετές καινοτομίες, ήτοι ενδεικτικώς: α) η ευθεία εφαρμογή των διατάξεων του εργατικού δικαίου και στο πεδίο της εθελοντικής εργασίας, ειδικώς των σχετικών με τα μέσα ατομικής προστασίας, την τήρηση ωραρίου κ.λπ. διατάξεων, β) θεσπίζεται ρητώς η ευθύνη της Ο.Κοι.Π. για προκαλούμενες εξ αμελείας του εθελοντή/της εθελόντριας και στο πλαίσιο της εθελοντικής εργασίας ζημίες (πλην της περίπτωσης που ενεργεί αυτοβούλως και κατά παράβαση των εντολών της Οργάνωσης), βάσει των άρθρων 922 και 334 Αστικού Κώδικα, ήτοι λόγω της ιδιότητας του εθελοντή ως βοηθού εκπλήρωσης (334 Α.Κ.) ή ως προστηθέντος (922 Α.Κ.), αναλόγως την περίπτωση, κ.λπ.
Πλέον και μετά τη θέσπιση του Ν. 4873/2021, καθίσταται πασίδηλο πως η παρεχόμενη εθελοντική εργασία εντάσσεται ρητά στο διαρθρωμένο πλαίσιο της λειτουργίας της εν λόγω Οργάνωσης, η οποία κατευθύνει τον εθελοντή/την εθελόντρια και διασφαλίζει τόσο την κατά το δυνατόν εύρυθμη λειτουργία της όσο και την ασφάλεια του εθελοντή/της εθελόντριας. Σε αυτό το πλαίσιο και επί σκοπού της κατά το δυνατόν αρτιότερης εκτέλεσης της σύμβασης εθελοντικής εργασίας, η εκάστοτε Οργάνωση επεξεργάζεται Δεδομένα Προσωπικού Χαρακτήρα των εθελοντών της. Αρχικώς, λεκτέον ότι Οργανώσεις της Κοινωνίας των Πολιτών, που είναι εγκατεστημένες στην Ευρώπη και επεξεργάζονται Δεδομένα Προσωπικού Χαρακτήρα στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων τους, υπάγονται στις ρυθμίσεις του Γενικού Κανονισμού για την Προστασία των Δεδομένων (ΓΚΠΔ, άλλως General Data Protection Regulation-GDPR), αλλά και του εκτελεστικού νόμου 4624/2019 (βλ. ενδεικτικώς άρθρο 2 περί Ουσιαστικού Πεδίου Εφαρμογής του νόμου και άρθρο 3 περί Εδαφικού Πεδίου Εφαρμογής). Εξ ού και οι έννοιες της «επεξεργασίας» και των «Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα» -ως και οιεσδήποτε συναφείς χρησιμοποιηθούν στη συνέχεια- χρησιμοποιούνται ακριβώς με το περιεχόμενο που τους αποδίδεται από τον Γενικό Κανονισμό για την Προστασία Δεδομένων (άρθρο 4), εξ ού και στην έννοια της «επεξεργασίας» περιλαμβάνονται όλες οι μορφές αυτής, λόγου χάριν η συλλογή, η καταχώρηση, η αποθήκευση κ.λπ. Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα.
Ως γενικός, εφαρμοζόμενος κανόνας, ανεξαρτήτως της νομικής μορφής του Υπεύθυνου Επεξεργασίας, ήτοι του νομικού προσώπου που καθορίζει τον σκοπό και τα μέσα επεξεργασίας, ισχύει ότι η επεξεργασία των Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα απαγορεύεται. Κατ’ άλλη έκφραση, η επεξεργασία επιτρέπεται εφόσον πληρούνται σωρευτικά ορισμένες προϋποθέσεις, ήτοι -μεταξύ άλλων- η ύπαρξη σύννομου και θεμιτού σκοπού για την επεξεργασία, η ύπαρξη νομικής βάσης επεξεργασίας, η τήρηση των -προβλεπόμενων στον Κανονισμό- επτά (7) αρχών επεξεργασίας, η διασφάλιση των δικαιωμάτων των Υποκειμένων των Δεδομένων και ούτω καθεξής.
Εν προκειμένω θα ασχοληθούμε με την επιλογή της κατάλληλης νομικής βάσης επεξεργασίας για την επεξεργασία Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα (όλως ενδεικτικώς Λ. Κανέλλος, «The GDPR Handbook», Νομική Βιβλιοθήκη, 2020, σελ. 27 επ.), ειδικότερα στο πλαίσιο εκτέλεσης σύμβασης εθελοντικής εργασίας. Οι νόμιμες βάσεις επεξεργασίας για τα καλούμενα «απλά» Δεδομένα Προσωπικού Χαρακτήρα ορίζονται στο άρθρο 6 του Κανονισμού, στο οποίο παρατίθενται έξι (6) τυπικά ισοδύναμες μεταξύ τους νόμιμες βάσεις επεξεργασίας. Εν προκειμένω θα μας απασχολήσουν οι υπό στοιχείο α, ήτοι η -ρητή, ελεύθερη, εν πλήρει επιγνώσει και με αδιαμφισβήτητη πράξη- συγκατάθεση του Υποκειμένου των Δεδομένων, υπό στοιχείο β, ήτοι η επεξεργασία κρίνεται ως απαραίτητη για την εκτέλεση σύμβασης στην οποία είναι συμβαλλόμενο μέρος το Υποκείμενο των Δεδομένων, ως και υπό στοιχείο γ, δηλαδή η επεξεργασία κρίνεται ως απαραίτητη για τη συμμόρφωση με έννομη υποχρέωση του Υπεύθυνου Επεξεργασίας.
Η πιο συνήθης νομική βάση επεξεργασίας εν προκειμένω είναι η υπό στοιχείο β, ως αναλύθηκε ανωτέρω, επομένως κρίσιμος παρίσταται ο χαρακτηρισμός ως «απαραίτητη», ο οποίος κρίνεται εν πάση περιπτώσει ad hoc βάσει των σκοπών επεξεργασίας και υπό το πρίσμα της ελαχιστοποίησης των Δεδομένων. Σημειώνεται ότι «Η εκτίμηση του τι είναι “απαραίτητο” περιλαμβάνει μια συνδυαστική, εστιασμένη στα γεγονότα εκτίμηση της επεξεργασίας “για τον στόχο που επιδιώκεται και κατά πόσον είναι λιγότερο” επεμβατική συγκρινόμενη με άλλες επιλογές για την επίτευξη του ίδιου στόχου.» (Κατευθυντήριες γραμμές 2/2019 του European Data Protection Board). Επιπλέον, ο Υπεύθυνος Επεξεργασίας πρέπει να είναι εν πάση περιπτώσει σε θέση να αποδείξει (στο πλαίσιο της αρχής της λογοδοσίας, που αποτελεί κατά μία άποψη τον ακρογωνιαίο λίθο του Κανονισμού) τον απαραίτητο χαρακτήρα της επεξεργασίας στο πλαίσιο της συγκεκριμένης σύμβασης. Ως εκ τούτου, πρέπει να πληρούνται σωρευτικά οι κάτωθι προϋποθέσεις, προκειμένου να υφίσταται η εν λόγω νομική βάση επεξεργασίας: πρώτον να υφίσταται έγκυρη -κατά το εφαρμοστέο δίκαιο- σύμβαση και δεύτερον η επεξεργασία να κρίνεται ως απαραίτητη για την εκτέλεσή της. Κατά την επεξεργασία θα πρέπει να τηρείται η αρχή της ελαχιστοποίησης, ήτοι τα συλλεγόμενα και επεξεργαζόμενα Δεδομένα πρέπει να είναι κατάλληλα, συναφή και ειδικώς περιορισμένα στα απολύτως απαραίτητα για τους συγκεκριμένους σκοπούς επεξεργασίας. Μάλιστα, η εν λόγω αρχή καταλαμβάνει τόσο τον όγκο και την ποιότητα των επεξεργαζόμενων Δεδομένων, όσο και τη διάρκεια διατήρησής τους.
Πλέον, μετά τη θέσπιση του νόμου 4873/2021 ενδιαφέρον παρουσιάζει και η υπό στοιχείο γ νομική βάση επεξεργασίας, ήτοι η εκπλήρωση έννομης υποχρέωσης του Υπεύθυνου Επεξεργασίας. Ειδικότερα δυνάμει του άρθρου 14 παράγραφος 2 υπό στοιχείο α΄ του Ν. 4873/2021 οι Ο.Κοι.Π. υποχρεούνται να δηλώνουν τους εθελοντές στο Πληροφοριακό Σύστημα Εργάνη του Υπουργείου Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων. Συνεπώς, η εν λόγω πράξη επεξεργασίας εδράζεται στο ως άνω άρθρο του νόμου, δύναται δε -βάσει και της αρχής της ελαχιστοποίησης και του σκοπού επεξεργασίας- ο Υπεύθυνος Επεξεργασίας να αξιώνει τα αιτούμενα από την πλατφόρμα στοιχεία, λόγου χάριν Α.Φ.Μ. και Α.Μ.Κ.Α.
Χρήζει επισήμανσης ότι στο πεδίο της εθελοντικής εργασίας η συγκατάθεση δύναται να αποτελέσει νομική βάση επεξεργασίας. Παρά τη γενικώς ισχύουσα θέση ότι στο πεδίο της παροχής εργασίας η συγκατάθεση δυσχερώς μπορεί να αποτελέσει νομική βάση (λόγου χάριν: α) Απόφαση υπ’ αριθμόν 26/2019 ΑΠΔΠΧ, β) Αιτιολογική Σκέψη 43 του Κανονισμού, γ) Ν. Τιντζογλίδου, «Οδηγός Εφαρμογής GDPR», Νομική Βιβλιοθήκη, 2020, σελ. 50 επ.), στο πεδίο της εθελοντικής εργασίας, η νομική κατάσταση μεταβάλλεται ουσιωδώς, καθώς -ελλείψει εξάρτησης- ο/η εθελοντής/εθελόντρια δύναται να ανακαλέσει τη συγκατάθεσή του/της άνευ οιασδήποτε επίπτωσης. Εξ ού, καθίσταται δυνατόν να υποστηριχθεί ότι -εφόσον πληρούνται οι προαναφερθείσες προϋποθέσεις, ως και τυχόν έτερες που χάριν συντομίας δεν αναπτύχθηκαν- η συγκατάθεση μπορεί να αποτελέσει νομική βάση της επεξεργασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα.
Ως εκ τούτου, ο καθορισμός των σκοπών της επεξεργασίας, η επιλογή των απαραίτητων για την εν λόγω επεξεργασία Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα αλλά και ιδίως η επιλογή της προσήκουσας νομικής βάσης επεξεργασίας, είναι ιδιαζόντως κρίσιμες εργασίες πριν από τη συλλογή και εν γένει επεξεργασία Δεδομένων και πραγματοποιείται εν πάση περιπτώσει ad hoc. Χρήζουν δε ιδιαίτερης προσοχής οι -πραγματοποιούμενες πριν την έναρξη της επεξεργασίας- εργασίες αυτές καθώς τυχόν σφάλματα σε αυτές, ενδέχεται να έχουν δυσμενείς συνέπειες σε όλη τη διαδικασία της επεξεργασίας και συνακολούθως για την εκάστοτε Ο.Κοι.Π. (λόγου χάριν επιβολή προστίμων υπό προϋποθέσεις κ.λπ.).
Η εισαγωγή του Γενικού Κανονισμού για την Προστασία Δεδομένων εισήγαγε καινούργιες υποχρεώσεις για τα νομικά πρόσωπα (μεταξύ αυτών και οι Ο.Κοι.Π.) που επεξεργάζονται Δεδομένα Προσωπικού Χαρακτήρα. Μάλιστα, πρέπει να επισημάνουμε ότι οι έννοιες της επεξεργασίας και της προστασίας Δεδομένων είναι κατά βάση άγνωστες για πολλές Οργανώσεις. Σε αυτό το πλαίσιο, απαιτείται διαρκής επαγρύπνηση, ενασχόληση και επιμόρφωση προκειμένου να διαμορφωθεί συνείδηση προστασίας των Δεδομένων (awareness) και να αποφευχθούν επιπτώσεις, τόσο επί των Υποκειμένων των Δεδομένων όσο και επί των Οργανώσεων.
Δικηγορικό Γραφείο Λάμπρου Α. Τσοπρά και Συνεργατών
